ਅਤੀਤ ਬਨਾਮ ਵਰਤਮਾਨ-ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ’ਤੇ ਭਾਰੂ ਹੋਇਆ ਸਿਆਸੀ ਵਰਤਾਰਾ

              -ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਂਤ-

ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਲੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੁੱਧ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੱਖਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਵੋਟ ਦੇ ਹੱਕ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਸੌਂਪਣ ਲਈ 30 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਫਤਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਬੜੀ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਾਂ ਜਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਈ ਸੀ। ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਧੂੜ ਨਹੀਂ ਉਡਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਸੀਮਤ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਚੋਣ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਹੋਟਲਾਂ ਜਾਂ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਖੂਹਾਂ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਵੀ ਛਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਕ ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਜਦੀਆਂ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਪਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣੀ ਸੀ। ਵੋਟਾਂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਮੰਗੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬੈਠ ਕੇ ਕਿਸੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੂੰ ਵੋਟਾਂ ਭੁਗਤਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਸਮਾਂ ਬਦਲਿਆਂ ਤਾਂ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਰੰਗ ਬਦਲ ਗਈ। ਚੋਣ ਰੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਨੂੰ ਘਰ-ਘਰ ਸ਼ਰਾਬ ਵੰਡਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਫਿਰਨੀਆਂ ’ਤੇ  ਅਕਸਰ ਹੀ ਲੜਖੜਾਉਂਦੇ ਕਦਮਾਂ ਵਾਲੇ  ਨੌਜਵਾਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਰਾਜਸੀ ਨੇਤਾ ਰਿਕਸ਼ੇ ’ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਬਿਜਲਈ ਤੇ ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੀਡੀਆ ’ਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ’ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਨੀਵਾਂ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਜਮ ਕੇ ਲੜਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਤੂੜੀ ਦੀ ਪੰਡ ਵਾਂਗ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੌਰਾਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗ਼ਲਤ ਹੱਥਕੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਤਕੜਾ ਸ਼ਿਕੰਜਾ ਕਸਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੋਣਾਂ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਵਿਖਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

               ਕਦੇ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਬਾਅ, ਡਰ-ਡੁੱਕਰ ਜਾਂ ਖਰੀਦੋ-ਫਰੋਖ਼ਤ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬੜੇ ਸਾਦੇ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੋਣ ਅਮਲ ਨੇਪਰੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਿਆਸੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਭਾਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਸਮੇਂ ਨੇ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰੰਗਤ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦੇ ਤਕਨੀਕ ਭਾਰੂ ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੰਦਾਂ ’ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਵਰਤਾਰਾ ਅਤੇ ਰੁਪਇਆ-ਪੈਸਾ ਭਾਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਚੋਣਾਂ ਲੋਭ-ਲਾਲਚ, ਡਰ-ਭੈਅ ਅਤੇ ਦੂਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਹਿੰਦੀ ਐਕਸ਼ਨ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਾਂਗ ਕਲਾਈਮੈਕਸ ’ਚ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬੇ ਤਕ ਜਾ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਹਨ।

 ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ 50ਵੇਂ ਅਤੇ 60ਵੇਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤਕ ਪਹਿਲਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਜੀਪਾਂ, ਫਿਰ ਅੰਬੈਸਡਰ ਅਤੇ ਫੀਅਟ ਕਾਰਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ 80-90ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦਰਮਿਆਨ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ’ਤੇ ਮਾਰੂਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿੰਦਰਾ ਜੀਪਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਵਧ ਗਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਤਾਂ ਜਿੱਥੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ’ਚ ਐਨਡੈਵਰ, ਮੈਨਟੈਰੋ ਅਤੇ ਫੋਰਚੂਨਰ ਜਿਹੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਦਾ ਜਰੀਆ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਸਮਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਖੀਂ ਹੰਢਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਅਤੇ ਅਜੋਕੇ ਚੋਣ ਵਰਤਾਰੇ ਬਾਰੇ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ 70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤਕ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚਲਾ ਮਾਹੌਲ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ’ਤੇ ਖ਼ਰਾ ਉਤਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਨਿਘਰਦਾ ਗਿਆ। ਪਿੰਡ ਮਿੱਡੂਖੇੜਾ ਦੇ 65 ਸਾਲਾਂ ਕਿਸਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦੋ-ਫਰੋਖ਼ਤ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ ਬੂਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਵਾਲੀ ਪਰਚੀ ’ਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਬੰਧਤ ਚੋਣ ਲੋਕ ਸਭਾ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਚੋਣ ਬਕਸੇ ਦੇ ਬਜਾਏ ਹਰੇਕ ਉਮੀਦਵਾਰ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਚੋਣ ਬਕਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੇ ਬਕਸੇ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਵਾਲੀ ਪਰਚੀ ਸੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਸੇ ਦੇ ਖਾਤੇ ਉਹ ਵੋਟ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਸ੍ਰੀ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੰਬੀ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ 77 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 5 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਵਿਕਦੀ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਦਿਹਾੜੀ ਦੋ ਰੁਪਏ ਹੰੁਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੱਘਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ  ਉਦੋਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀ ਪਰਚੀ ਗੁਲਾਬੀ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਪਰਚੀ ਸਫ਼ੈਦ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟ ਵਿਕਣ ਬਾਰੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵੋਟ ਵੇਚਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਵੋਟਰ ਆਪਣੀ ਪਰਚੀ ਲੁਕੋ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਭਾਈ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਬਦਲ ਗਈਆਂ। ਹੁਣ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਚੈੱਕਾਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਪੈਸੇ ਰਿਊੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅੱਠ ਦਹਾਕੇ ਹੰਢਾ ਚੁੱਕੇ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਗੁਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲੇ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਗਿੱਦੜਬਾਹਾ ਦੇ ਧੀਰ ਸਾਬ੍ਹ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਚੋਣ ਲੜੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੀਪਾਂ ’ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਝੰਡਿਆਂ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਵੀ ਐਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੋਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ’ਤੇ ਦਾਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਦੋਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਾਂਗ ਲੋਕ ਵੀ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁਣ ਵਾਂਗ ਢਾਣੀ ਤਕ ਸੜਕ ਬਣਵਾਉਣ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵੱਡੀਆਂ ਫਰਮਾਇਸ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਦੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਲਾਇਸੈਂਸ ਬਣਾਉਣ ਤਕ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੋਗਾ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸਿਆਸੀਕਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਰੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਤੇ ਰਾਹਤ ਚੈੱਕ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਅਹਿਸਾਨ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਦੇ, ਹੁਣ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਬਦਲੇ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ  ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਈ ਐ।  ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਵੀ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਰੌਂਅ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਨੇ। ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਨੇ ਅਸਲ ਲੋਕਪੱਖੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਪਿਛਾਂਹ ਸੁਟ ਮਾਰਿਆ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਦਲ ਦੇ 70 ਸਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਰਤਾਰ ਨੇ ਚਸ਼ਮੇ ਵਿੱਚੋਂ ਗਹੁ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲੇ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ,‘‘ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਚੰਗਾ ਸੀ, ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ ਵੋਟਾਂ ਪਾ ਦਿਓ। ਲਾਲਚ ਤਾਂ ਡੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਸਮੇਂ ਨੇ ਬੁੱਧੀ ਬਦਲਤੀ। ਹੁਣ ਚਹੁੰ ਪਾਸੇ ਦਬਾਅ, ਲਾਲਚ ਅਤੇ ਰੁਪਏ-ਪੈਸੇ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਧੰਨ ਸੀ ਪੰਡਤ ਨਹਿਰੂ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵੋਟ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿਵਾਇਆ।’’

ਜੰਗੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 80ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਸਿਆਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਚੋਣਾਂ ਲੜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਕੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਹੀਆ ਤੰਤਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀਆਂ ਸਰਵੇਖਣ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਕੇ ਰਾਹ ਦਸੇਰੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚੋਣ ਬੂਥਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਟੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਅੱਡੀ ਚੋਟੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਟੈਂਟਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਨਸਿਕ ਦਬਾਅ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਭੀੜ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਨਕ ਲੀਡਰ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਖਰੀਦੋ-ਫਰੋਖ਼ਤ ਦਰਸਾ ਕੇ ਮੋਟੇ ਰੁਪਏ ਬਟੋਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਬੂਥ ਦੇ ਬਾਹਰ ਟੈਂਟ ਲਾਉਣ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਾ ਕੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵੋਟਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਸਪਾਲ ਕੌਰ ਨਾਂ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੁਆਕ ਵੀ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਿੱਲੇ ਅਤੇ ਝੰਡੇ ਲੈਣ ਖਾਤਰ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਗੇੜੇ ਮਾਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਪਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਘਟਿਆ ਹੈ।